Zgodnie z przepisami prawa karnego wykonawczego mo?liwe jest orzekanie kary zast?pczej w miejsce niezrealizowanej kary grzywny albo kary ograniczenia wolno?ci. Jest to swoista reakcja karna na niepowodzenie w wykonaniu orzeczonej kary. Kara zast?pcza zatem to taka kara, która jest orzeczona w miejsce kary pierwotnie orzeczonej.
W przypadku niezrealizowania kary grzywny s?d mo?e j? zamieni? na: prac? spo?ecznie u?yteczn?, zast?pcz? kar? bezwarunkowego pozbawienia wolno?ci, zast?pcz? kar? pozbawienia wolno?ci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania albo zast?pcz? kar? pozbawienia wolno?ci z zastosowaniem korzystniejszego dla skazanego przelicznika. I tak, je?eli egzekucja grzywny jest bezskuteczna s?d mo?e zamieni? grzywn? nieprzekraczaj?c? stu dwudziestu stawek dziennych na prac? spo?ecznie u?yteczn?. Wymagana jest przy tym zgoda skazanego. Przyjmuje si?, ?e dziesi?? stawek dziennych równa si? miesi?cowi pracy spo?ecznie u?ytecznej, z zaokr?gleniem do pe?nego miesi?ca. Je?eli skazany, mimo mo?liwo?ci, nie ui?ci grzywny w terminie ani te? nie podejmie orzeczonej zast?pczej formy jej wykonania w postaci pracy spo?ecznie u?ytecznej i zostanie stwierdzone, ?e nie mo?na jej ?ci?gn?? w drodze egzekucji, s?d orzeka wykonanie zast?pczej kary pozbawienia wolno?ci.
Przyjmuje si?, i? jeden dzie? kary pozbawienia wolno?ci jest równy dwóm stawkom dziennym grzywny (bez wzgl?du na wysoko?? jednej stawki). Kara zast?pcza pozbawienia wolno?ci nie mo?e przekroczy? 12 miesi?cy ani górnej granicy kary pozbawienia wolno?ci za dane przest?pstwo (za które orzeczono grzywn?). Je?li ustawa nie przewiduje za dane przest?pstwo kary pozbawienia wolno?ci, zast?pcza kara nie mo?e przekroczy? 6 miesi?cy. Orzeczenie i wykonanie zast?pczej bezwarunkowej kary pozbawienia wolno?ci jest ostateczno?ci?. S?d mo?e tak?e warunkowo zawiesi? wykonanie zast?pczej kary pozbawienia wolno?ci na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat. Natomiast w sytuacji, gdy skazany ui?ci? w wymaganym terminie (30 dni), co najmniej po?ow? grzywny, a egzekucja pozosta?ej cz??ci okaza?a si? bezskuteczna, s?d orzekaj?c wykonanie zast?pczej kary pozbawienia wolno?ci mo?e okre?li? jej wymiar, stosuj?c przeliczenie korzystniejsze dla skazanego od przeliczenia przyj?tego w wyroku. Podkre?li? nale?y, i? od zast?pczej kary pozbawienia wolno?ci lub wykonywania pracy spo?ecznie u?ytecznej skazany mo?e si? w ka?dym czasie zwolni? przez z?o?enie kwoty pieni??nej przypadaj?cej do uiszczenia tytu?em grzywny.
W przypadku uchylania si? skazanego od wykonania orzeczonej kary ograniczenia wolno?ci s?d mo?e orzec kar? zast?pcz? w postaci: grzywny albo zast?pczej kary pozbawienia wolno?ci. O uchylaniu si? od wykonania kary ograniczenia wolno?ci mog? ?wiadczy? m.in.: uporczywe naruszanie obowi?zków przez skazanego (zw?aszcza obowi?zku wykonywania wyznaczonej pracy spo?ecznie u?ytecznej), uchylanie si? od dozoru albo nie stosowanie si? do polece? s?du czy kuratora zawodowego itp. Je?eli zatem skazany uchyla si? od na?o?onych na niego obowi?zków, s?d orzeka zast?pcz? kar? grzywny. Przyjmuje si?, i? jeden dzie? ograniczenia wolno?ci jest równy jednej stawce dziennej grzywny. Wyj?tkowo za? s?d mo?e orzec zast?pcz? kar? pozbawienia wolno?ci (je?eli orzeczenie zast?pczej kary grzywny by?oby niecelowe z uwagi na brak mo?liwo?ci jej zap?acenia lub ?ci?gni?cia w drodze egzekucji albo je?eli skazany, mimo mo?liwo?ci zap?acenia zast?pczej kary grzywny, nie ui?ci jej w terminie). Przyjmuje si?, i? jeden dzie? pozbawienia wolno?ci jest równy dwóm dniom ograniczenia wolno?ci. Je?eli ustawa nie przewiduje za dane przest?pstwo kary pozbawienia wolno?ci, to zast?pcza kara pozbawienia wolno?ci nie mo?e przekroczy? 6 miesi?cy. Podkre?li? nale?y, i? s?d mo?e wstrzyma? wykonanie zast?pczej kary pozbawienia wolno?ci w wypadku, gdy skazany podejmie nakazan? prac? i podda si? rygorom z ni? zwi?zanym. Wstrzymanie takie nast?puje do czasu wykonania orzeczonej kary ograniczenia wolno?ci.