Zgodnie z przepisami o systemie ubezpiecze? spo?ecznych, do zakresu dzia?ania Zak?adu Ubezpiecze? Spo?ecznych nale?y m.in. kontrola wykonywania przez p?atników sk?adek i przez ubezpieczonych obowi?zków w zakresie ubezpiecze? spo?ecznych. Kontrol? tak? przeprowadzaj? inspektorzy kontroli ZUS u. Kontrola taka mo?e obejmowa? m.in. zg?aszanie do ubezpiecze? spo?ecznych, a tak?e prawid?owo?? i rzetelno?? obliczania, potr?cania i op?acania sk?adek oraz innych sk?adek i wp?at, do których pobierania zobowi?zany jest Zak?ad. Kontrola ZUS u mo?e obejmowa? tak?e ustalanie uprawnie? do ?wiadcze? z ubezpiecze? spo?ecznych i wyp?acanie tych ?wiadcze? oraz dokonywanie rozlicze? z tego tytu?u. Ponadto, kontroli ZUS u podlega te? prawid?owo?? i terminowo?? opracowywania wniosków o ?wiadczenia emerytalne i rentowe. Kontrola ta obejmuje równie? wystawianie za?wiadcze? lub zg?aszanie danych dla celów ubezpiecze? spo?ecznych, czy dokonywanie ogl?dzin sk?adników maj?tku p?atników sk?adek zalegaj?cych z op?at? nale?no?ci z tytu?u sk?adek.
Do kontroli p?atnika sk?adek, b?d?cego przedsi?biorc?, stosuje si? przepisy o swobodzie dzia?alno?ci gospodarczej. Oznacza to, i? zasady kontroli przedsi?biorców przeprowadzanej przez inspektorów kontroli ZUS u s? uregulowane przez wspomniane przepisy. Zatem, inspektorzy kontroli ZUS u maj? obowi?zek zawiadomi? przedsi?biorc? o zamiarze wszcz?cia kontroli. Od zasady tej przewidziano jednak szereg wyj?tków. I tak, zawiadomienia o zamiarze wszcz?cia kontroli nie dokonuje si? m.in. w przypadku gdy: kontrola ma zosta? przeprowadzona na podstawie bezpo?rednio stosowanych przepisów powszechnie obowi?zuj?cego prawa wspólnotowego albo na podstawie ratyfikowanej umowy mi?dzynarodowej. O kontroli nie zawiadamia si? te?, gdy jej przeprowadzenie jest niezb?dne dla przeciwdzia?ania pope?nieniu przest?pstwa lub wykroczenia.
O kontroli nie zawiadamia si? te?, gdy jej przeprowadzenie jest uzasadnione bezpo?rednim zagro?eniem ?ycia, zdrowia lub ?rodowiska naturalnego, a tak?e gdy przedsi?biorca nie ma adresu zamieszkania lub adresu siedziby lub dor?czanie pism na podane adresy by?o bezskuteczne lub utrudnione. Kontrol? za? wszczyna si? nie wcze?niej ni? po up?ywie 7 dni i nie pó?niej ni? przed up?ywem 30 dni od dnia dor?czenia zawiadomienia o zamiarze wszcz?cia kontroli. Nale?y mie? na uwadze, ?e czynno?ci kontrolne mog? by? wykonywane przez pracowników organów kontroli po okazaniu, przedsi?biorcy albo osobie przez niego upowa?nionej, legitymacji s?u?bowej upowa?niaj?cej do wykonywania takich czynno?ci oraz po dor?czeniu upowa?nienia do przeprowadzenia kontroli (chyba, ?e przepisy szczególne przewiduj? mo?liwo?? podj?cia kontroli po okazaniu legitymacji).
W takim przypadku upowa?nienie dor?cza si? przedsi?biorcy albo osobie przez niego upowa?nionej w terminie okre?lonym w tych przepisach, lecz nie pó?niej ni? trzeciego dnia od wszcz?cia kontroli. Bowiem, nie mo?na równocze?nie podejmowa? i prowadzi? wi?cej ni? jednej kontroli dzia?alno?ci przedsi?biorcy (te? z pewnymi wyj?tkami). Przepisy o swobodzie dzia?alno?ci gospodarczej okre?laj? tak?e dopuszczalny czas trwania kontroli przedsi?biorcy przeprowadzanej przez inspektorów ZUS u (równie? z pewnymi odst?pstwami). Przepisy o systemie ubezpiecze? spo?ecznych wskazuj? sytuacje, w których inspektor kontroli podlega wy??czeniu z udzia?u w kontroli, m.in. w razie stwierdzenia okoliczno?ci, które mog? mie? wp?yw na bezstronno?? w jego post?powaniu. Inspektor kontroli Zak?adu ma ponadto obowi?zek zachowa? w tajemnicy informacje, które uzyska? w zwi?zku z wykonywaniem obowi?zków s?u?bowych.
Obowi?zek zachowania tajemnicy trwa równie? po ustaniu zatrudnienia na stanowisku inspektora kontroli Zak?adu. Ustalenia kontroli opisuje si? w protokole kontroli, który powinien zawiera? m.in. oznaczenie terytorialnej jednostki organizacyjnej ZUS u, oznaczenie kontrolowanego p?atnika sk?adek oraz oznaczenie inspektorów kontroli Zak?adu wykonuj?cych kontrol?. W protokole kontroli zamieszcza si? tak?e okre?lenie zakresu kontroli i czas trwania kontroli, z okre?leniem daty wszcz?cia i zako?czenia kontroli oraz z wymienieniem dni przerwy w kontroli. Protokó? kontroli zawiera tak?e opis dokonanych ustale? z podaniem podstaw prawnych, przedstawienie dowodów i pouczenie o prawie z?o?enia zastrze?e?. W protokole kontroli zamieszcza si? równie? informacje o wpisie do ksi??ki kontroli.